Tháng 9, tháng 10 hàng năm, đặt chân tới Yên Bái, du khách không thể chỉ ngắm nhìn mùa lúa chín mà có thể tận mắt chứng kiến quy trình làm cốm Tú Lệ – món ăn đậm chất hoa của Tây Bắc.
Dọc quốc lộ 32 từ Nghĩa Lộ lên Văn Chấn, Mù Cang Chải cứ một đoạn lại xuất hiện các chòi bán cốm Tú Lệ ở ven đường, ven ruộng. Đơn giản hàng ngày chỉ có một chiếc bàn nhỏ với những chiếc máy tính không có màu xanh lá cây đặt trong những chiếc xe hơi, chiếc xe hơi lá dong.
Cốm Tú Lệ có màu xanh đặc trưng của nếp nhăn giống nhau.
Cạnh khu vực trưng bày thành phẩm là những chiếc máy móc được cố định xuống đất. Tại đây, hai người trong một gia đình sẽ cùng nhau phối hợp nhịp nhàng để xử lý các loại bánh kẹo, kẹo dẻo.
Vừa thoăn thoắt đảo cốm, chị Hường Ngoan (36 tuổi, xã Tú Lệ, Văn Chấn) vừa giới thiệu cho du khách những điểm đặc biệt của cốm Tú Lệ và quy trình làm cốm.
Chị Ngoan (áo đỏ) biết làm cốm từ năm 16-17 tuổi.
Theo lời chị Ngoan, cốm Tú Lệ được làm từ nếp tan – loại nếp quý chỉ đất Tú Lệ mới được trồng. Xã Tú Lệ được bao bọc bởi ba ngọn núi Khau Phạ, Khau Thán và Khau Song nên khí hậu mát mẻ quanh năm.
Đất Tú Lệ có nhiều mùn và chất lượng, nước suối trong lành từ đỉnh đèo Khau Phạ xuống nuôi dưỡng những cây lúa tan chảy qua từng tháng. Đó là các nhân tố tạo nên sự dẻo dai, ngọt lành của nếp Tú Lệ.
Hầu như người phụ nữ Thái nào ở Tú Lệ cũng biết làm cốm.
Sáng sớm mỗi ngày, những người phụ nữ Thái sẽ sớm nở tối trên những cánh đồng lúa. Lúa được ngâm trong nước lạnh để loại bỏ các hạt lép rồi đưa lên chảo lớn.
“Mỗi lần rang tối đa chỉ được 10kg và rang đi vang lại đến 3 hoặc 4 lửa (lần). Khi rang cần đảo đều tay để nấu chín, mùi thơm. Đây là công đoạn sức sức và đáp ứng độ trì của người làm cốm “, chị Ngoan nói.
Sau rang cốm là đến công đoạn cốm. Trước đây, không có hỗ trợ máy loại nào, loại bỏ quá nhiều loại tách rời. Ngày này, có sự hỗ trợ của vỏ máy, họ đã tiết kiệm được nhiều thời gian và công sức hơn.
Công việc giã cốm phải có sự tham gia của hai người. Một người sử dụng điều khiển chân điều khiển. Chân người tạm dừng phải đều, nhịp nhàng để tạm dừng quá mạnh cũng không quá nhẹ nhàng.
Một người khác sẽ sử dụng thanh trep liên tục, khi thấy có trấu thì xúc động khởi động lại rồi bỏ vào lò tiếp. Khoảng 10 lần tạm dừng như thế mới hoàn thành một lần dừng lại.
Công việc này được lặp đi lặp lại cho đến khi hạt dẹt, tròn và không có vỏ bọc.
Khi được hỏi về bí quyết làm ra những ngày cốm thơm, bà Hoàng Thị Giang (55 tuổi, xã Tú Lệ) cho biết, điều quan trọng là chọn đúng điểm trấu.
Lúa làm cốm được chọn từng bông, phải là lúa trong thời kỳ uốn nắn, đầu hạt còn chút sữa, vỏ hơi lam vàng và hạt chưa chín. Cốm làm từ loại lúa này sẽ làm tròn, dẻo, ngọt và có màu xanh đẹp.
Cốm tung ra khỏi vỏ bọc.
Cùng người thân thuê xe du lịch 29 chỗ lên tham quan mùa lúa chín, chị Lệ Thị Chi (ở Thường Tín, Hà Nội) cùng đoàn dừng lại tại quốc lộ 32 đoạn đối diện cổng chào biểu tượng du lịch Mù Cang Chải.
Người phụ nữ Hà Nội rất thích thú khi được tận mắt chứng kiến trình làm thủ công của đồng bào Thái ở Tú Lệ.
“Tôi đã từng thưởng thức cốm Vòng, tuy nhiên khi ăn thử cốm Tú Lệ, tôi lại cảm nhận được vị thơm riêng. Đặc biệt, chúng tôi được trực tiếp quan sát các bước làm và thử cốm ngay khi vừa giã xong. Đó là một trải nghiệm rất thú vị “, chị Chi nói.
Những hạt cốm đều và rất dẻo.
Cốm ăn luôn được gói vào lá giong, nếu khách hàng mang đi xa, người bán sẽ cho vào túi hút chân không để bảo quản được lâu.
Dù được chế biến rất công phu nhưng cốm Tú Lệ có giá phải trả, chỉ 120.000 đồng / kg. Ngoài bán tại chỗ, nhiều gia đình còn gửi theo xe xuống Hà Nội hoặc các tỉnh thành lân cận nếu có khách đặt mua.
Khách du lịch thích thú thử cốm.
Nhiều người quay lại quy trình làm thủ công của người Thái.
Các hàng bán cốm dựng ngay đường tiện cho khách đi thăm quan.
Cốm Tú Lệ cùng những cánh đồng bậc thang tầng lớp đang làm nên thương hiệu của mảnh đất cao Yên Bái, thu hút ngày càng nhiều du khách đến địa chỉ vùng Tây Bắc này.
